Jaworzno interdyscyplinarnie.
„Jaworzno interdyscyplinarnie. Przemysł pogranicza śląsko-małopolskiego na przestrzeni wieków”.
Regionalizm w szkolnej edukacji: tom VII
Redakcja naukowa tomu
Adrian Rams
Redakcja naukowa serii
Dariusz Rozmus
Sławomir Witkowski
Recenzenci
dr Marzena Bogus, dr hab. Julia Dziwoki, dr hab. Maciej Janik,
dr hab. Stanisław Kołodziejski, dr hab. inż. Dorota Kuśnierz-Krupa,
dr Marek Nita, dr hab. Beata Urbanowicz, prof. dr hab. Dariusz Złotkowski
© Muzeum Miasta Jaworzna, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie
© Adrian Rams, Dariusz Rozmus, Sławomir Witkowski
ISBN: 978-83-934981-9-2
Wydawca
Muzeum Miasta Jaworzna
ul. Pocztowa 5
43-600 Jaworzno
Dyrektor
Przemysław Dudzik
Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie
ul. Waszyngtona 4/8
42-200 Częstochowa
Opracowanie graficzne
Sławomir Śląski
Korekta
Dorota Bialik
Adrian Rams
Druk
Drukarnia Archidiecezjalna w Katowicach
Cena: 28 zł
Spis treści
Piotr Franaszek, Przemysł Zagłębia Krakowskiego w XIX i w pierwszej połowie XX wieku (do 1945 roku)
Mariusz W. Majewski, Próby rozwoju Pierwszej Wytwórni Parowozów Fablok S.A. w Chrzanowie. Od parowozów i samochodów do sprzętu pancernego (1919–1939)
Marek Szuwarzyński, Przyczynek do historii ałunu w Jaworznie
Maria Leś-Runicka, Działalność Jaworznickiego Gwarectwa Węgla Kamiennego
Adam Frużyński, Borsigowie i ich dziedzictwo
Andrzej Synowiec, Wytwórnia Polskiego Monopolu Tytoniowego w Wodzisławiu Śląskim w latach 1945–1947
Iwona Brandys, Willa fabrykancka Hermanna Senna
Marta Ślusarczyk, Koncepcja rewitalizacji terenów byłej Cementowni Szczakowa – dawne kasyno Poczekana
Jarosław Krajniewski, Na styku gospodarki i polityki – sekularyzacja dóbr biskupów krakowskich w dobie Sejmu Czteroletniego
Dariusz Majchrzak, Maurycy Kossowski, czyli przykład ekonomicznej fuzji ambicji i pecha
Zbigniew Hojka, Zabytki techniki przemysłowej na terenie województwa śląskiego
Katarzyna Sobota-Liwoch, Dawid Sych, O potrzebie prowadzenia interdyscyplinarnych badań nad początkami hutnictwa ołowiu i srebra na pograniczu śląsko-małopolskim
Joanna Tokaj, Magdalena Cyankiewicz, Industriae theatrum ex Silesia o archeologii przemysłowej dla każdego. Projekt edukacyjny – zabawa, nauka, poznanie
Wstęp
Monografia Jaworzno interdyscyplinarnie. Przemysł pogranicza śląsko-małopolskiego na przestrzeni wieków stanowi vii tom serii wydawniczej Regionalizm w szkolnej edukacji. Tematyka artykułów zogniskowana jest wokół historii przemysłu, dziedzictwa kulturowego oraz odrębności rozwoju historycznego Jaworzna i pobliskich terenów określanych mianem pogranicza śląsko-małopolskiego, które przez wieki rozwijały się na styku rożnych kultur i organizmów państwowych. W wydawnictwie zawarte są także artykuły związane z przemysłem i dziedzictwem przemysłowym Śląska i Małopolski.
Podobnie jak w przypadku pierwszego tomu wydanego w 2013 roku, interdyscyplinarność rozumiana jest jako pewien model myślenia o człowieku, historii, kulturze, w którym wychodzi się poza podziały na poszczególne dyscypliny naukowe i buduje się kompleksowy opis, posługując się rożnymi perspektywami i odmiennymi punktami widzenia. Prowadzi do pytań, na które odpowiedzi nie znajdziemy w obrębie wąskich specjalizacji. Pytań o pełne znaczenie i ogólny sens, z uwzględnieniem rożnych kontekstów. Interdyscyplinarność przejawia się także w pracy zespołu złożonego z przedstawicieli rożnych dziedzin nauki. Inny punkt widzenia badaczy i zastosowanie odrębnej metodologii może doprowadzić do sformułowania nowych pytań i wskazania nowych obszarów zainteresowania nauki.
Monografia, dzięki wieloaspektowości ujęć, wskazuje nowe zagadnienia i metody badawcze dla dziejów naszego miasta. Zapełnia puste karty w naszej wiedzy o jego historii. Ukazuje bogactwo historyczne, kulturowe oraz pewną odrębność Jaworzna. Publikacja Jaworzno interdyscyplinarnie. Przemysł pogranicza śląsko-małopolskiego na przestrzeni wieków stanowi rzetelne źródło informacji na temat przeszłości regionu. Wszystkie opublikowane artykuły zostały poddane naukowej recenzji.
Monografię otwiera artykuł Piotra Franaszka pt. Przemysł Zagłębia Krakowskiego w xix i w pierwszej połowie xx wieku (do 1945 roku). Jednym z jego głównych ośrodków było Jaworzno. Ukształtowanie się Zagłębia Krakowskiego na początku xix wieku i jego rozwój w ciągu tego stulecia związane były z eksploatacją węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu oraz hutnictwem cynku. Dla gospodarki Zagłębia istotne znaczenie miały kilkakrotne zmiany jego przynależności państwowej. Po iii rozbiorze Polski zostało włączone do Austrii. W latach 1809–1815 znajdowało się w granicach Księstwa Warszawskiego, a następnie, do 1846 roku, należało do Wolnego Miasta Krakowa. Ponownie przyłączone do Austrii, wróciło do Polski w 1918 roku. W okresie okupacji hitlerowskiej część obszaru Zagłębia została wcielona do iii Rzeszy, zaś reszta znalazła się w granicach Generalnej Guberni. Od połowy xx wieku termin Zagłębie Krakowskie zaczął stopniowo zanikać, aby w latach 70. xx wieku zniknąć z oficjalnych dokumentów i zestawień statystycznych, co przypieczętowała reforma administracyjna z 1975 roku, w trakcie której Zagłębie Krakowskie, włączone do województwa katowickiego, stało się częścią Górnośląskiego Zagłębia Węglowego.
W artykule Próby rozwoju Pierwszej Wytwórni Parowozów Fablok s.a. w Chrzanowie. Od parowozów i samochodów do sprzętu pancernego (1919–1939) Mariusz W. Majewski opisuje okoliczności powołania do życia spółki, wybór lokalizacji pod budowę fabryki i zakup maszyn do linii produkcyjnej. Przedstawia produkowany asortyment, obejmujący parowozy oraz samochody osobowe i dostawcze, a także podejmowane próby produkcji, w porozumieniu z Ministerstwem Spraw Wojskowych, ciągników i czołgów dla wojska. Marek Szuwarzyński w Przyczynku do historii ałunu w Jaworznie opisuje działalność czterech wytwórni ałunu w Jaworznie, czynnych w pierwszej połowie xix wieku. O wartości artykułu stanowi fakt, iż jego autor jest geologiem, więc w jego metodzie opracowania źródeł widoczne jest merytoryczne zrozumienie opisywanej materii. Pozwala mu to uniknąć anachronizmów w odczytywaniu przekazu dotyczącego dawno zapomnianej technologii. Kwestia produkcji ałunu w Jaworznie została potraktowana inaczej niż dotychczas, punktem wyjścia była technologia produkcji. Aby ułatwić jej zrozumienie, zaprezentowano historię ałunu jaworznickiego jako integralną część historii wytwarzania tego specyfiku w nowożytnej Europie. Działalność Jaworznickiego Gwarectwa Węgla Kamiennego została opisana w artykule Marii Leś-Runickiej. Owa spółka węglowa działała w Jaworznie przez prawie pół wieku, w latach 1871–1919, i zajmowała dominującą pozycję w życiu gospodarczym i społecznym Jaworzna. Gwarectwo powstało po sprzedaży skarbowego przedsiębiorstwa górniczego spółce wiedeńskich przedsiębiorców: Maxa Springera, Aleksandra Schoellera i braci Gutmannów. Gwarectwo dokonało
koncentracji wydobycia, rozbudowało tutejsze kopalnie do poziomu wiodącego w Galicji przedsiębiorstwa. Stało się największym producentem węgla w Galicji i było największym miejscowym pracodawcą. Sytuacja gospodarcza Gwarectwa miała bezpośrednie przełożenie na sytuację gospodarczą całej okolicy i warunki bytowe ogółu ludności.
W kolejnym artykule zatytułowanym Borsigowie i ich dziedzictwo Adam Frużyński opisuje wpływ działalności trzech pokoleń rodziny Borsigów na rozwój Biskupic, obecnie dzielnicy Zabrza. Gdy w połowie xix wieku Borsigowie Jaworzno Interdyscyplinarnie · przemysł pogranicza śląsko-małopolskiego 9 rozpoczęli pierwsze inwestycje, nie było w Biskupicach rozwiniętego przemysłu. Ich konsekwentna praca w ciągu następnego półwiecza doprowadziła do powstania dużego koncernu górniczo-hutniczego, w którym pracowało 11.000 osób. Rozwój przemysłu zmienił historię tej miejscowości i życie jej mieszkańców. Ze spokojnej i niewielkiej wioski przekształciła się w duży ośrodek przemysłowy, w którym struktura ludności uległa zmianie z rolniczo-chłopskiej na robotniczo-przemysłową.
Andrzej Synowiec w artykule pt. Wytwórnia Polskiego Monopolu Tytoniowego w Wodzisławiu Śląskim w latach 1945–1947 przedstawia okoliczności odbudowy i ponownego uruchomienia powyższego przedsiębiorstwa. W okresie międzywojennym w wodzisławskiej wytwórni pracował znaczny odsetek ludności miasta. Po zakończeniu ii wojny światowej stan wytwórni uniemożliwiał rozpoczęcie normalnej produkcji. Zniszczenia budynków wytwórni oceniano na 50%. W dużym stopniu zniszczeniu uległy też urządzenia techniczne. Konieczne było także przeprowadzenie gruntownego remontu w zdewastowanym zakładzie, jednak uprzednio Polski Monopol Tytoniowy musiał formalne przejąć teren wytwórni, na którym stacjonowały jeszcze wojska sowieckie.
W artykule Willa fabrykancka Hermanna Senna Iwona Brandys poddaje szczegółowej analizie willę Hermanna Senna – dyrektora cementowni w Szczakowej. Willa właściciela lub zarządcy fabryki stanowiła element nowego, nieznanego dotąd w Jaworznie, kompleksu przemysłowo-mieszkalnego składającego się budynków fabrycznych i mieszkalnych dla urzędników i robotników, wzbogaconych o kasyna i konsumy.
Pozostając w tematyce związanej ze szczakowską cementownią, Marta Ślusarczyk prezentuje Koncepcję rewitalizacji terenów byłej Cementowni Szczakowa – dawne kasyno Poczekana. Przedmiotowy projekt dotyczy fragmentu terenu, związanego z jedną z największych polskich cementowni. Oprócz zakładu znajdowało się tutaj także osiedle robotnicze, zwane przez mieszkańców Pieczyska. Wraz z rozwojem zakładu powstawało także osiedle robotnicze, a wraz z nim budynki pomocnicze, m.in. takie jak Poczekana. Poczekana to nazwa potocznie używana przez okolicznych mieszkańców na określenie budynku znajdującego się w sąsiedztwie fabryki, który był domem gościnnym, restauracją i klubem, gdzie można było poczekać na swoją zmianę. Dzisiaj obiekt ten – posiadający wysokie walory kulturowe – znajduje się w tragicznym stanie technicznym i stoi niewykorzystany. Sejm Czteroletni kojarzony jest głównie z próbą ratowania Rzeczypospolitej
i uchwaleniem Konstytucji 3 Maja. Natomiast Jarosław Krajniewski w artykule Na styku gospodarki i polityki – sekularyzacja dóbr biskupów krakowskich w dobie Sejmu Czteroletniego opisuje inne rozwiązania instytucjonalne przyjęte przez Sejm: sekularyzację dóbr biskupów krakowskich oraz inkorporację Księstwa Siewierskiego do Korony, a przede wszystkim przedstawia kulisy i przyczyny podjęcia decyzji o pozbawieniu biskupów krakowskich ich odwiecznych źródeł utrzymania.
Artykuł Dariusza Majchrzaka: Maurycy Kossowski, czyli przykład ekonomicznej fuzji ambicji i pecha dotyczy mało znanego urzędnika i przemysłowca działającego na terenie Królestwa Polskiego – Maurycego Kossowskiego. Wokół jego osoby nagromadziło się wiele niedomówień i niejasności, które wyjaśnia autor artykuł w oparciu o Dokumenty do Księgi Wieczystej Dóbr Grodziec. Źródło to obejmuje lata 1799–1876, w tym okres aktywności gospodarczej Kossowskiego, i zawiera cenne informacje na temat grodzieckiego majątku oraz jego kolejnych właścicieli.
W artykule Zabytki techniki przemysłowej na terenie województwa śląskiego Zbigniew Hojka prezentuje obiekty należące do Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Szlak lansowany jest jako markowy produkt turystyczny, zawierający najciekawsze i dobrze zachowane obiekty przemysłowe. Zalicza się do nich zabytki związane z górnictwem, hutnictwem, transportem olejowym, przemysłem lekkim i spożywczym, łącznością oraz życiem ludności. Wielką zaletą Industriady, czyli Święta Szlaku Zabytków Techniki oraz części skansenów i zabytków techniki jest możliwość czynnego uczestnictwa turystów, nieograniczającego się tylko do oglądania eksponatów. Przyglądanie się pracy działających maszyn i wykonywanie niektórych czynności ma olbrzymi aspekt poznawczy. Katarzyna Sobota-Liwoch i Dawid Sych w artykule O potrzebie prowadzenia interdyscyplinarnych badań nad początkami hutnictwa ołowiu i srebra na pograniczu śląsko-małopolskim na podstawie badań nad stanowiskiem archeologicznym nr 5 w Sosnowcu Zagórzu prezentują, w jaki sposób badania specjalistyczne uzupełniają dane pozyskane metodami archeologicznymi. Autorzy wskazują także, że badania specjalistyczne mogą pomóc wyjaśnić wiele zagadnień, w tym określić chronologię początków wydobycia złóż oraz hutnictwa ołowiu i srebra na pograniczu Śląska i Małopolski. Artykuł Joanny Tokaj i Magdaleny Cyankiewicz pt. Industriae theatrum ex Silesia, o archeologii przemysłowej dla każdego. Projekt edukacyjny – zabawa, nauka, poznanie jest prezentacją trzech zadań edukacyjnych, odbywających się pod wspólnym tytułem Industriae theatrum ex Silesia, a realizowanych przez Towarzystwo Przyjaciół Dąbrowy Górniczej i Muzeum Miejskie Sztygarka. Wspólnym założeniem zadań była popularyzacja i przybliżenie odbiorcom zagadnień związanych z rozwojem szeroko pojętego przemysłu na pograniczu małopolsko-śląskim od wczesnego średniowiecza do xix wieku. Zadania wykonywano za pomocą popularnonaukowych odczytów i publikacji, najnowszych technologii a także rekonstrukcji archeologicznych.
