Weryfikacja terenowa przynależności kulturowej domniemanego grodziska na wzniesieniu Grodzisko w Jaworznie

Zadanie pt. „Weryfikacja terenowa przynależności kulturowej domniemanego grodziska na wzniesieniu Grodzisko w Jaworznie” było realizowane w 2021 roku na podstawie umowy nr 3856/FPK/NID z dnia 2 czerwca 2021 roku w ramach dotycząca dofinansowania zadań w ramach Programu Ochrona zabytków archeologicznych. Zadanie dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. Badania archeologiczne prowadzono na podstawie pozwolenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach nr K/494/2021 z 27 maja 2021 roku oraz decyzji nr K/616/2021 z 10 sierpnia 2021 roku o zmianie pozwolenia.

Zadanie polegało na weryfikacji zasięgu, chronologii i funkcji domniemanego grodziska kultury łużyckiej (stanowisko archeologiczne nr 6 na obszarze AZP 100-50, nr 2 w Jaworznie) znajdującego się na górze Grodzisko w Jaworznie. Weryfikacja odbyła się przy użyciu dostępnych niedestrukcyjnych, geofizycznych metod prospekcji (metoda magnetyczna i elektrooporowa) oraz prospekcji terenowej. W miejscach najbardziej obiecujących, ustalonych na etapie badań magnetycznych i elektrooporowych, przeprowadzono badania sondażowe o łącznej powierzchni do 100 m2. Wykonano odwierty, celem pobrania próbek gleby do badań składu chemicznego oraz pobrano próbki do datowania radiowęglowego C14. Dotychczasowe określenie chronologii stanowiska zostało dokonane jedynie na podstawie kilku znalezionych fragmentów ceramiki, która została zidentyfikowana jako ceramika łużycka. Pojawiły się wątpliwości, co do takiej interpretacji i istnienia związku pomiędzy znalezioną ceramiką, a funkcjonowaniem kamiennych wałów obronnych na wzgórzu. Wspomniana ceramika nie zachowała się do czasów współczesnych i nie ma możliwości jej weryfikacji. Wobec powyższych wątpliwości i luk w stanie badań konieczna była weryfikacja chronologii, zasięgu i funkcji przedmiotowego zabytku archeologicznego, aby poprzez lepsze rozpoznanie, analizę i dokumentację stanowiska archeologicznego wzmocnić, instrumenty ochrony konserwatorskiej nad nim. Brak określenia granic zabytku powoduje wątpliwości, co do objęcia ochroną konserwatorską całego zabytku.

Sposób realizacji zadania zmierza do ochrony dziedzictwa archeologicznego in situ w zgodzie z normami międzynarodowymi (Konwencja Maltańska, Karta Lozańska). Zastosowanie szerokiego wachlarza nowoczesnych, nieniszczących metod badawczych daje możliwość weryfikacji dotychczasowych ustaleń naukowym przy jednoczesnym ograniczeniu do minimum działań destrukcyjnych na zabytek archeologicznych. Podstawę proponowanych badań stanowiły metody prospekcji geofizycznej (magnetyczna i elektrooporowa), którymi przebadano teren wzgórza Grodzisko. Dla Grodziska wykonano mapę wysokościową. Wobec braku określenia granic zabytku przeprowadzono badania sondażowe o powierzchni 100 m2.

Przewidziano następujące rezultaty jakościowe zadania:

1. Ustalenie chronologii zabytku.
2. Ustalenie zasięgu zabytku, wniosek o wyznaczenie granic zabytku wpisanego do rejestru.
3. Ustalenie funkcji zabytku.
4. Opracowanie wniosków konserwatorskich celem objęcia zabytku skuteczniejszą formą ochrony.
5. Opracowanie sprawozdania z badań w formie artykułu naukowego.
6. Zabezpieczenie i ewentualna konserwacja zabytków ruchomych.
7. Popularyzacja regionalnego dziedzictwa archeologicznego.
8. Uzupełnienie o źródła niepisane zasobu źródłowego z najdawniejszej historii regionu.

Przedmiotowy zabytek archeologiczny stanowi grodzisko kultury łużyckiej na stanowisku archeologicznym nr 6 na obszarze AZP 100-50, nr 2 w Jaworznie znajdujący się na górze Grodzisko w Jaworznie. Powyższe stanowisko wpisane jest do rejestru zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach pod nr C/1048/68. Znajduje się na działce nr 69, obręb 1038, miasto Jaworzno. Właścicielem działki jest Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe Nadleśnictwo Chrzanów. Powierzchnia zabytku nie została podana w decyzji o wpisie do rejestru. Powierzchnia działki geodezyjnej nr 69, obejmującej całą górę, wynosi 12,5 ha, natomiast powierzchnia części odgrodzonej wałem – grodziska kultury łużyckiej wynosi 2,5 ha. Stanowisko archeologiczne znajduje się około 3 km na południowy-wschód od centrum miasta. Położona jest w naturalnie obronnym miejscu, w zachodniej, najwyższej partii zalesionego wzgórza – Góry Grodzisko. Wzgórze to ma wysokość około 345 m n.p.m., jest jednym z najwyższych szczytów Pagórów Jaworznickich i samotnie dominuje nad okolicą. Stanowisko jest trudno czytelne w terenie, ale wyraźnie widoczne dzięki laserowemu skanowaniu lotniczemu (LiDAR). Grodzisko jest pierścieniowate, w przybliżeniu ma kolisty kształt i powierzchnię około 2,5 ha. Dwa wały biegną od strony wschodniej, która jest bardziej dostępna, natomiast nie są one widoczne od strony zachodniej, gdzie znajduje się relatywnie strome zbocze i podejście jest utrudnione. Odległość pomiędzy wałami wynosi około 15 m, a powierzchnia przestrzeni użytkowej (majdanu) w obrębie wału wewnętrznego wynosi około 0,65 ha.

W latach 1966-1967 osada obronna była badana wykopaliskowo przez Marka i Barbarę Gedlów. Sondażowo, szesnastoma wykopami, rozpoznano założenie i znaleziono niezbyt charakterystyczną ceramikę kultury łużyckiej. Badania archeologiczne wykazały, że w centralnej części stanowiska, tj. na tzw. majdanie, praktycznie brak warstw kulturowych, które zostały całkowicie wypłukane ze szczytu wzgórza. Przebadano również lepiej widoczny w terenie wał wewnętrzny, którego maksymalna wysokość wynosi jedynie ok. 1,5 m, a szerokość podstawy ma ok. 5-6 m. Wał ten zbudowany był z kamieni wapiennych, które ułożono na sucho, bez zaprawy. Można dodać, że nie zarejestrowano śladów konstrukcji drewnianych. Przeprowadzone w roku 1966 wykopaliska trwały niecałe dwa tygodnie i miały rekonesansowy charakter praktyk wakacyjnych dla studentów archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W czasie pierwszych wykopalisk w żadnym z wykopów nie wystąpił materiał archeologiczny, więc chronologia grodziska w Jaworznie nie mogła zostać ustalona. W sierpniu 1967 roku kontynuowano prace wykopaliskowe, zakładając trzy nowe wykopy. W toku drugich prac wykopaliskowych znaleziono w wykopach IV i V, bezpośrednio pod nasypem i rozsypiskiem wału, kilka fragmentów ceramiki. W karcie ewidencji stanowiska archeologicznego badane stanowisko zakwalifikowano jako gród z okresu kultury łużyckiej, jako bliższą datację wskazano okres halsztacki. W karcie odnotowano informację o kilku fragmentach ceramiki, niezwiązanej z jednak z urządzeniami obronnymi. Ponadto w trakcie badań powierzchniowych nie stwierdzono ruchomego materiału zabytkowego na powierzchni stanowiska. Nie określono również granic zabytku.

Przesłanki na podstawie, który określono chronologię stanowiska archeologicznego są wątpliwe – ograniczały się jedynie do kilku ułamków ceramiki. W tym miejscu trzeba podkreślić, że związek obydwu wałów z domniemaną osadą kultury łużyckiej jest prawdopodobny, ale nie jest pewny. W 1966 roku współprowadząca badania Barbara Nowogrodzka-Gedl nie wykluczała możliwości wczesnośredniowiecznej metryki obiektu, która jest prawdopodobna ze względu na poświadczone źródłowo osadnictwo w okolicy Grodziska, związane z eksploatację rud ołowiu. Wobec powyższych wątpliwości i luk w stanie badań konieczna wydaje się weryfikacja chronologii, zasięgu i funkcji przedmiotowego stanowiska archeologicznego, aby poprzez lepsze rozpoznanie, analizę i dokumentację stanowiska archeologicznego wzmocnić instrumenty ochrony konserwatorskiej nad nim. Brak określenia granic zabytku powoduje wątpliwości, co do objęcia ochroną konserwatorską całego założenia obronnego.

Stan badań

Pierwsze wzmianki o możliwym stanowisku na Górze Grodzisko, już wówczas uznawanym za obiekt zagadkowy i zrujnowany, pojawiły się dopiero z końcem XVIII wieku. Najstarszy zapis wspominający jaworznickie „zamczysko” znajduje się w pracy Hipolita Kownackiego, syna ostatniego dzierżawcy Klucza Sławkowskiego. W swojej książce poświęconej wydobyciu „rzeczy kopalnych” w okolicy Sławkowa, wspominał on o „[…] zamku na pagórze rozwaliny: i w Jaworzniu na gorze Grodzisko zwaney”. W dalszej części Kownacki wywodził nazwę wzniesienia od mającego tam się niegdyś znajdować słowiańskiego ośrodka władzy grodowej. Położony na skalistym wzniesieniu, zamek miał być według niego konstrukcją drewnianą obwiedzioną murem kamiennym, o czym świadczyły pozostałości w postaci wielkiego wału usypanego z kamienia. Maurycy Dzieduszycki w połowie XIX wieku, wśród licznych włości biskupów krakowskich wymienił „Jaworzno z zamkiem” w biografii poświęconej Zbigniewowi Oleśnickiemu. Zamieszczone przez autora przypisy nie pozwalają na określenie źródła, na podstawie którego historyk umieścił w Jaworznie zamek.

W czasopiśmie „Czytelnia Niedzielna” zawarto wiele interesujących informacji na temat Grodziska. Autor uznał wzgórze za rodzaj otoczonego wałem refugium, zastanawiał się następnie, przeciwko komu miałoby służyć takie schronienie? W wątpliwość podał zarówno zniszczenie go przez Tatarów, „gdyż ci wpadali do kraju, zrabowali co mogli i uciekali”, jak i Szwedów „gdyż to czasy nie tak bardzo odległe, a zatem mielibyśmy jakieś pewne wiadomości w dziejach, a przynajmniej podania, tymczasem o wspomnianem wzgórzu, prócz nazwy Grodziska, nic więcej nas nie doszło”. Autor artykułu w „Czytelni Niedzielnej” wskazał na ślady przepalenia kamieni budujących mur obwodowy, jak i brak większych stert budulca wewnątrz okoła, w związku z czym powątpiewał w istnienie tam dawniej baszt czy innej zabudowy. Zrażony niewielką ilością informacji których dostarczają zachowane ślady dawnego grodziska, zostawił tę kwestię do rozwiązania archeologom.

W 1932 roku Gabriel Leńczyk zwracał uwagę na potencjalne zagrożenie stanowiska antropopresją od strony wschodniej. Opisał to zagrożenie w swoim sprawozdaniu z inwentaryzacji grodzisk podkrakowskich. Groźba dewastacji miała pochodzić od wyrobiska zlokalizowanego we wschodniej części wzniesienia. Pod koniec XIX wieku i w pierwszej połowie XX wieku na część Góry Grodzisko uruchomiono kamieniołom, co skutkowało wyraźnymi zniszczeniami wału zewnętrznego. Mało prawdopodobne aby powstały w sposób naturalny. Gabriel Leńczyk zaliczył ruiny do kategorii osiedla obronnego. Podobnie jak wybrane miasta „grodowe” (Zawada Lanckorońska, Naszacowice, Tyniec nad Wisłą) i „niegrodowe” (Braciejowa, Jadowniki, Marcinkowice, Chełm, Czatkowice, Płaza – do tej kategorii włączył również grodzisko pod Jaworznem) w krakowskim. Umocnienia datował na X wiek. W grodziskach o prostych założeniach obronnych widział ośrodki władzy niewykraczającej zasięgiem poza najbliższą okolicę. Niepublikowane opisy i ryciny małopolskich stanowisk grodowych autorstwa Gabriela Leńczyka doczekały się syntezy dopiero po śmierci autora.
Stanisław Polaczek porusza kwestię sfery mitologicznej stanowiska na Górze Grodzisko: „Niedaleko od Byczyny w stronie północnej jest pagórek zwany Grodzisko. Podania miejscowe nie wyświecają dokładnie prawdy powstania nazwy tego pagórka. Jedni utrzymują, że tu był dawniej obronny zamek, inni, że kościół, który kilka razy stawiany, zawsze rozsypywał się w gruzy. Najprawdopodobniej jest to uroczysko lub cmentarz z czasów pogańskich”. Na jednej z początkowych stron dzieła, wśród listy ważniejszych wzniesień powiatu, autor zamieścił ciekawy wariant na równoznaczne z warownią określenie ruin w obrębie Góry Grodzisko jako „latarni”.

Zasadzenie lasu na wzniesieniu, w latach poprzedzających wybuch drugiej wojny światowej, wspomniane zostało również przez Karola Musiała – autora monografii Jaworzna, W opisie Góry Grodzisko powielił ustalenia opracowania pradziejów powiatu chrzanowskiego autorstwa Marka Gedla i Bolesława Gintera. Swoją notatkę Musiał kończy jednak informacją o porośnięciu wzgórza jałowcem do 1936 roku, na którego miejscu Zarząd Miejski w Jaworznie dokonał wkrótce nowego nasadzenia. Autor wskazał również na jakieś zapiski kościelne, w których miała figurować wzmianka „że między Jaworznem a Byczyną, zwaną niegdyś Bizinią znajduje się wzgórze Grodzisko o starosłowiańskiej tradycji i prawdopodobnie istniała tu jakaś pogańska osada, na co wskazują wykopaliska archeologiczne”. Brak dodatkowych danych kto i kiedy miał prowadzić te wykopaliska. Niestety, z braku właściwego przypisu, nie można ustalić, na jakie źródło powołuje się autor. Musiał wspominał również o pracy Ignacego Chodynieckiego, który miał opisać jaworznicki gród jako założenie zniszczone w trakcie najazdu Tatarów na Polskę. Okoliczna ludność, która nie zdążyła uciec w lasy, miała zostać wymordowana. Zaznaczył jednak, że opis ten uważa za legendę. Informacje o charakterze legendarnym podaje w Kartkach z dziejów Jaworzna Czesław Kempiński, takie jak domniemane spalenie jaworznickiego „tynu” obronnego z „murowaną basztą” przez Szwedów. W Kartkach z dziejów Jaworzna pojawiło się nawet ścisłe datowanie zasiedlenia stanowiska na okres od XI wieku do 1656 roku, w którym to okresie miało ono pełnić rolę siedziby wojów i strażnicy dla kopaczy, służebników i kupców. Zniszczone przez Szwedów idących pod Kraków od strony Śląska, wzniesienie miało być w pierwszych latach potopu obsadzone przez „liczny oddział czarniecczyków”. Na pytanie czy doszło do bitwy Kempiński odpowiada, że „nie wiadomo”, ze względu na „nic nie mówiące kroniki”. Nazwę Grodziska Kempiński wywodzi od wyrazów „gród – tyn – stanica”. Dodatkowo autor uważa Grodzisko za siedzibę dawnych kopaczy galeny, którzy mieli być zwani „robakami” lub „mrowcami”.

Początki wsi Jaworzno w średniowiecznych przekazach źródłowych przedstawił Przemysław Maciejewski, wspominając w części wstępnej swojego artykułu o wzgórzu Grodzisko. Autor pisze o wczesnośredniowiecznej proweniencji stanowiska archeologicznego, przy jednoczesnym braku materiału zabytkowego niezbędnego do ustalenia metryki. Jednocześnie brak wzmianek o jaworznickim grodzisku w treści, przywoływanych przez Maciejewskiego, przywilejów z XIII wieku i późniejszych. W inwentarzach i lustracjach Klucza Sławkowskiego z XVII i XVIII wieku również nie znajdujemy informacji o budowli obronnej usytuowanej w Jaworznie i jego najbliższej okolicy. W pierwszym tomie monografii pod redakcją Józefa Hampla i Jerzego Zawistowskiego, istnienie jaworznickiego Grodziska zostało w zasadzie jedynie zasygnalizowane. W monografii Jaworzna autorstwa Marii Leś-Runickiej znajdujemy niewiele informacji o Grodzisku. Autorka, forsując tezę o przedpiastowskiej pustce osadniczej, wspomina o domniemanych pozostałościach grodów w jaworznickich Ciężkowicach, Długoszynie, jak i bliższej okolicy współczesnego śródmieścia, czyli o Górze Grodzisko. Określiła jako „zbadane tylko powierzchniowo” i bez „głębokich” prac wykopaliskowych (obydwa te stwierdzenia są błędne), przywołując literaturę mówiącą o Grodzisku jako wczesnośredniowiecznym refugium. Szerokiej analizy i interpretacji systemów obronnych w krajobrazie Jury Krakowsko-Częstochowskiej i okolicznych regionów podjął się Janusz Bogdanowski. Autor zaproponował w niej układ rozwojowy form grodowych we względnej chronologii, zaliczając grodzisko jaworznickie do układu podkowiastego. Jako reprezentant podokresu grodowego kultury łużyckiej, wały grodziska miały stanowić rozwiniętą formę prostej postaci systemu ścianowego. Oparte o naturalną przeszkodę jedynie frontem, wyróżniało się na tle innych grodzisk tego układu wprowadzeniem systemu przedwałów. Grodzisko w Jaworznie, jako jedne z ciągu systemu podobnych umocnień (Bobrek, Długoszyn, Sławków) miało pełnić funkcję stróży, strzegącej pogranicza nakreślonego biegiem Przemszy i otaczających ją lasów.

Badania wykopaliskowe przeprowadzone na Górze Grodzisko w latach 1966 i 1967 odbywały się w ramach wakacyjnych praktyk studenckich studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Były to badania stosunkowo krótkotrwałe, o charakterze sondażowym. Pierwszą turę prowadzono od 30 sierpnia do 12 września 1966 roku z inicjatywy i dzięki funduszom Miejskiej Rady Narodowej Jaworzna. W ciągu pierwszych praktyk otwarto na grodzisku trzy wykopy, rozciągające się w jednej linii od środka majdanu w kierunku łagodniejszego, południowo-wschodniego stoku. Dwa wykopy założone w obrębie majdanu, doprowadziły do odsłonięcia rumoszu skalnego pod 20 centymetrową warstwą humusu. W jednym z tych wykopów ujawniono negatywy dwóch równoległych do siebie rowów, o głębokości około 1 metra oraz szerokości około 1,20 metra. Odsłonięte rowy biegły prostopadle do linii odkrywek. Trzeci wykop przeciął wał na przestrzeni 13 metrów, a jego odsłonięcie ukazało rozsypisko kamieni o szerokości około 12 metrów. Wyraźniejszy ślad nasypu po wewnętrznej stronie wału przypisano asymetryczności wynikającej ze spadku terenu.

Szerokość pierwotnego wału oszacowana została na około 3 metry. Wśród rozsypiska natrafiono na ślady czerwonawej ziemi wskazującej na jego przepalenie. Trzon wału zbudowany był ze sporych rozmiarów głazów, układanych poziomo i posadowionych bezpośrednio na calcu. Wał licowały płaskie, równo ułożone głazy. Linia lica mogła być dodatkowo wzmocniona ustawionymi w pionie płytami kamiennymi, odchylonymi lekko na zewnątrz wału. Nachylenie przyczyniło się do obsypania konstrukcji, o czym świadczyły głazy lica rozrzucone w obrębie zewnętrznej części skłonu wzniesienia.

Szczególne uzupełnienie wiedzy na temat grodziska w Jaworznie stanowi akapit poświęcony wywiadowi przeprowadzonemu ze starszymi mieszkańcami Jaworzna. Wskazali oni, że wały grodziska rzeczywiście rozbierane były w nieodległej przeszłości przez mieszkańców okolicy do budowy domów. Części wzniesienia ze stanowiskiem nadali oni miano „Ogrodzieńca”. Szereg osób miał również potwierdzić istnienie jeszcze w latach 20. XX wieku pozostałości fundamentów jakiejś prostokątnej budowli, która miała stać nad krawędzią wzniesienia. W sprawozdaniu z pierwszych prac wykopaliskowych, przywołano również część publikacji źródłowych omówionych we wcześniejszej części tego artykułu.

Prace archeologiczne w formie praktyk studenckich kontynuowano na jaworznickim grodzisku w następnym, 1967 roku. Założono trzy nowe wykopy które tym razem ulokowano nad stromą krawędzią wzniesienia w obrębie zachodniej części wałów. We wszystkich trzech wykopach odsłonięto pozostałości kamiennego wału, a w dwóch miejscach uchwycono wewnętrzną granicę jego rozsypiska. Wał zachował się w postaci usypiska kamieni zalegających tuż pod powierzchnią na szerokości około 6 metrów. Wysokość pozostałości kamiennych wału wynosiła od calca około 0,5 metra. Pod wałem wystąpiła rdzawoczerwona glina o różnej zawartości frakcji piaszczystej. Zabarwienie ziemi ujawnionej pod wałem ponownie przypisano działaniu ognia. Najważniejszym wynikiem drugich prac wykopaliskowych było znalezienie w wykopach IV i V, bezpośrednio pod nasypem i rozsypiskiem wału, ułamków ceramiki na tyle charakterystycznych, że zostały one z dużą dozą prawdopodobieństwa wydatowane na okres kultury łużyckiej.

Wykaz zabytków nieruchomych gminnej ewidencji zabytków miasta Jaworzna, opisuje wały znajdujące się w obrębie wzniesienia jako „grodzisko kultury łużyckiej, leżące na południowy wschód od miasta na górze zwanej Grodzisko” o dacie powstania w czasach kultury łużyckiej, dużej wartości historycznej i dobrym stanie zachowania. Obiekt został wpisany do rejestru zabytków Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków 17 października 1968 roku i widnieje tam pod numerem C/840/684.

Fragmenty ceramiki odnalezione na stanowisku na Górze Grodzisko nie zachowały się. Opis artefaktów jest rozbieżny z informacjami podanymi w sprawozdaniach – otóż z pierwszego [!] sezonu wykopaliskowego na Górze Grodzisko miało zachować się około 30, wtórnie rozdrobnionych ułamków ceramiki. Z drugiego sezonu wykopalisk zachowała się jedna, również wtórnie rozłamana skorupa. Fragmenty mają pochodzić z górnych, wylewowych partii naczyń, które łączyć można z kulturą łużycką tylko na podstawie cech technologicznych.

Badania geofizyczne

Do przeprowadzenia badań geofizycznych na wzniesieniu Grodzisko w Jaworznie wybrano metodę magnetyczną i elektrooporową. Badania przeprowadził Marcin Przybyła. Do przeprowadzenia badań wybrano metodę magnetyczną i elektrooporową. Metoda magnetyczna pozwala na najszybsze i najpełniejsze pokrycie pomiarami dużych przestrzeni. Magnetometr rejestruje obecność anomalii o podwyższonych i obniżonych wartościach pola magnetycznego, wywołanych przez działalność ludzką o różnym charakterze. Stosunkowo dobrą czytelnością charakteryzują się obiekty, których wypełniska powstawały sukcesywnie, wypełnione materiałem o wysokiej podatności magnetycznej, pochodzącym z górnej warstwy gleby – humusu. Dobrze czytelne anomalie są również związane z obiektami w typie pieców i palenisk.

Zastosowanie metody elektrooporowej wymaga większego nakładu czasu i pracy. Pomiary elektrooporowe pozwalają zmierzyć oporność pozorną gruntu we wszystkich warstwach, zalegających do głębokości równej teoretycznemu maksymalnemu zasięgowi penetracji prądu. Wartość oporności powinna być stała w jednorodnym podłożu. Jeżeli zostanie ona zakłócona pojawia się anomalia. Typ anomalii zależy od charakteru obiektu lub warstwy, która ją generuje. Można je rozróżniać jako dodatnie, czyli zwiększające oporność pozorną w stosunku do tła jak i ujemne, które zmniejszają oporność pozorną w stosunku do tła. Metoda ta jest stosowana najczęściej do badania reliktów architektury murowanej, ale sprawdza się też w przypadku badań niektórych rodzajów stanowisk pradziejowych.

Pomiary magnetyczne zostały wykonane przy użyciu magnetometru (gradientometru) transduktorowego (fluxgate) 4.032 DLG firmy Foerster Ferrex, mierzącego gradient składowej pionowej pola magnetycznego, wyposażonego dwie sondy o rozdzielczości 0,2 nT. Podczas prowadzonych prac linie pomiarowe były oddalone od siebie o 1 m. Ilość pomiarów na 1 metr bieżący wynosił 10. Zostały one następnie interpolowane do siatki o wymiarach 0,25×0,25 m. W procesie obróbki danych wykorzystano filtry edge matching, destriping, destaggering oraz low pass. Dane zbierane były w trybie dwukierunkowym. Przedstawiono je na mapach magnetycznych opracowanych w programie Terra Surveyor 3.0.29.3 (ryc. 1-6). Badania elektrooporowe przeprowadzono przy pomocy aparatury ADA-5MP firmy ELMES, przeznaczonej dla potrzeb badań archeologicznych i rozwiązywania zadań płytkiej geologii. W trakcie wykonano ciąg pionowych sondowań elektrooporowych. Sondowania są przeznaczone do uzyskiwania informacji o rozkładzie oporności w funkcji głębokości w danym punkcie badanego obszaru. Jeśli punkty badań są umieszczane wzdłuż określonej linii (profilu), wyniki pomiarów umożliwiają sporządzenie pionowego przekroju geoelektrycznego wzdłuż tej linii – przekrój taki odpowiada przekrojowi geologicznemu. Sondowania geoelektryczne wykonywane były w układzie 4-elektrodowym symetrycznym (układ Schlumbergera) – dającym najlepszą precyzję lokalizacji głębokościowej. Uzyskane wyniki opracowano w programie Surfer Golden Software, i przedstawiono w postaci map izolinii oporności pozornych w wybranych skalach barwnych. Pomiary geodezyjne związane z badaniami prowadzonymi obu metodami wykonano przy pomocy odbiornika GPS RTK. Dane geodezyjne oraz pozyskane z badań elektrooporowych zostały zintegrowane w programie QGis 2.12.0.

Przeprowadzone badania geofizyczne objęły część szczytową część Góry Grodzisko (ryc. 1). Jest to wzniesienie zbudowane ze skał wapiennych, przykrytych płytką warstwą humusu. Pierwotnie planowano objąć badaniami magnetycznymi cały obszar grodziska wraz z jego najbliższym otoczeniem. Cały obszar stanowiska pokryty jest jednak bardzo gęstym, stosunkowo młodym lasem, z gęstym poszyciem, pełnym wiatrołomów. W tej sytuacji zdecydowano skoncentrować się na wewnętrznej partii stanowiska, gdzie pokrywa roślinna jest nieco mniej intensywna. Ostatecznie badaniami objęto centralną część grodziska, z wewnętrznym pierścieniem wałów, oraz częściowo – z wałem zewnętrznym. Powierzchnia badanego obszaru wyniosła 1,5 ha. Dwa przewidziane do wykonania ciągi sondowań ulokowano w południowo-wschodniej części grodziska (ryc. 9). Miały one długość odpowiednio 32 i 28 m. Sondowania wykonywano w odległości 1 m od siebie. Powstałe przekroje pionowe przecięły oba pierścienie wałów. Podczas wykonywania pomiarów osiągnięto głębokość 1,9 m.

W wyniku przeprowadzonych badań odkryto nieliczne, drobne anomalie dipolowe, związane niewątpliwie z przedmiotami żelaznymi – współczesnymi śmieciami. Są ona bardzo nieliczne, rozmieszczone na całym badanym obszarze. Z wałem wewnętrznym grodziska związana jest bardzo dobrze czytelna anomalia liniowa (ryc. 6: 1), o wyraźnie dipolowym charakterze. Charakteryzuje się ona dość wysokimi wartościami gradientu pola magnetycznego (-15/85 nT). Źródłem anomalii nie jest materiał budujący wały (kamień wapienny). Mamy do czynienia z anomalią termoremanentną. Źródłem tego typu anomalii są obiekty zawierające przepalenia – węgle drzewne, popiół, czy też polepę (Fassbinder 2015, 87, 88). W przypadku grodziska w Jaworznie mamy zapewne do czynienia z obecnością przepalonych węgli drzewnych w obrębie nasypu wału. Świadczy to jego intensywnym pożarze. W południowej części majdanu grodziska podobne anomalie (ryc. 6: 1A) ulokowane są również poza przebiegiem wału. Może to wskazywać na obecność w tym miejscu innych spalonych struktur. Na większej części przebiegu wału wewnętrznego związana z nim anomalia jest dość szeroka i amorficzna. Jednak w południowej części przebiegu wału staje przybiera formę linii wyznaczonej przez pojedyncze, drobne punktowe anomalie dodatnie (ryc. 6: 2). Być może w tym miejscu mamy do czynienia z reliktami spalonej palisady drewnianej. W zachodniej części wału wewnętrznego widoczna jest wyraźna przerwa w przebiegu anomalii (ryc. 6: 1B). Związana jest ona z widocznym w terenie przekopem przez wał – być może wykopem archeologicznym z 1966 roku.

Wał zewnętrzny grodziska został tylko objęty pomiarami tylko w swej północno-wschodniej i południowej części. Jest on również źródłem termoremanentnej anomalii magnetycznej (ryc. 6: 3). Cechuje się ona jednak znacznie niższymi wartościami. Manifestuje się ona głównie w postaci liniowej anomalii dodatniej. W południowej części przebiegu wału anomalia ta częściowo zanika. Świadczy to o tym, że pożar który potencjalnie strawił fortyfikacje był tutaj mniej intensywny. Być może wał zewnętrzny posiadał mniej rozbudowane konstrukcje drewniane, co zaowocowało mniejszą kumulacją spalonego materiały w nasypie wału. W centralnej części majdanu widoczne jest niewielkie skupisko anomalii dipolowych (ryc. 6: 4). Ich źródłem jest znajdujący się w tym miejscu niewielki kamiennych kopiec.

W celu uzupełnienia wyników badań magnetycznych wykonano dwa przekroje geoelektryczne przecinające oba wały w południowej części grodziska (ryc. 9). W tym celu wykonano odpowiednio ciągi 32 i 27 sondowań elektrooporowych , odległych od siebie o 1 m (ryc. 10-11), uzyskując przekroje o długości 31 i 26 m przy głębokości sondowań sięgającej 6 do 1,9 m. Przy prezentacji obu przekrojów nie uwzględniono faktycznych różnic wysokości terenu w kolejnych miejscach pomiarowych. Wobec niewielkiej wartości różnic nie ma to istotnego wpływu na obrazowanie wyników pomiarów oporności. Na obu przekrojach widoczne są anomalie związane z kamiennymi, wapiennymi nasypami wałów, na co wskazują ich wysokie wartości oporu elektrycznego (Misiewicz 2006, tab. III). Na przekroju nr 1 dobrze widoczna jest anomalia o szerokości 5 m, o wartości 650-850 omów, związana z wałem wewnętrznym (ryc. 10: A). Z kolei w wałem wewnętrznym związana jest stosunkowo słaba anomalia o wartości około 450 omów, mająca zaledwie 2 m szerokości (ryc. 10: B).

W przypadku przekroju nr 2 mamy do czynienia z zupełnie innym obrazem. Wał wewnętrzny nie stał się źródłem oczekiwanej anomalii wysokoopornościowej. W miejscu jego przebiegu odczyty utrzymują się na wysokości zaledwie 150-300 omów (ryc. 11: A). Z kolei w miejscu przecięcia wały zewnętrznego widoczna jest bardzo szeroka (15 m) anomalia wysokiej oporności o wartościach 500-750 omów (ryc. 11: B). Wydaje się, że wyniki pomiarów elektroporowych wskazują na niejednolitą konstrukcję obu wałów. Ich nasypy mogą być zbudowane z odcinków w których dominuje kamień wapienny, i z takich w których przeważa ziemia z rumoszem kamiennym. W niektórych odcinkach wał zachowuje zwarty charakter, w innych natomiast uległ znacznemu rozsunięciu.

Badania geochemiczne i mineralogiczne

Celem badań było przebadanie próbek gleb pod względem ich składu pierwiastkowego oraz mineralogicznego. Próbki gleb pochodziły z miejsc prac archeologicznych na Górze Grodzisko w Jaworznie. Zastosowano badania chemiczne ICP oraz submikroskopowe badania przy użyciu mikroskopu skaningowego, które umożliwiają identyfikację faz mineralnych zawierających metale których pochodzenie może być antropogeniczne (np. Cu, Sn, Pb oraz niektóre fazy z żelazem). Analiza obrazów mikroskopowych (BSE) daje możliwość identyfikacji submikroskopowych agregatów mineralnych, które mogą być związane z historycznym hutnictwem, produkcją glejty, szkliwieniem naczyń lub innymi rodzajami wytwórczej działalności człowieka. Uzyskane wyniki odnoszą się do geochemii i mineralogii badanych gleb i są efektem interpretacji obrazów BSE oraz analizy widm EDS umożliwiających rozpoznanie składu chemicznego badanych faz mineralnych. Poziom koncentracji pierwiastków w glebach określono na podstawie badań chemicznych (ICP) wykonanych dla 55 pierwiastków.

Próbki pochodzą z Góry Grodzisko w Jaworznie. 10 próbek gleb oznaczonych numerami od JG1 do JG10 zostało pobranych z interwału profilu glebowego wykształconego na skałach węglanowych. Lokalizacja miejsc pobrania próbek została skorelowana z rekonesansowymi badaniami archeologicznymi, które były prowadzone w sezonie letnim i jesiennym 2021roku. Materiał do badań pochodzi z płytkich warstw gleby typu rędziny wykształconej na wapienno-dolomitycznej skale macierzystej. Pod warstwą gleby zalegają bloki skalne. Lokalnie powierzchnia wykazuje cechy typowe dla wietrzeniowych powierzchni skał środkowego triasu (wapienia muszlowego). W niektórych miejscach bloki skalne są antropogenicznie redeponowane i ułożone w formie niewysokiego wału.

Stężenia wybranych pierwiastków w glebach oznaczono techniką atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem w plazmie indukowanej (sprzężonej) (ICP-ES/MS). Badania ICP-ES/Ms wg procedury MA250 wykonało Bureau Veritas Minerals Laboratories w Kanadzie. Przygotowanie prób wg. metody MULTI-ACID. Oznaczonych zostało 55 pierwiastków wg. określonych procedurą MA250 dolnych i górnych progów oznaczalności.

Do badań mikroskopowych i mikroanaliz EDS wykorzystano elektronowy środowiskowy mikroskop skaningowy Quanta 250 z mikroanalizatorem rentgenowskim EDS UltraDry firmy Thermo Fisher Scientific. Dla próbek gleb stabilnych pod względem wilgotności zastosowano wysokopróżniowy tryb badań (High vacuum), a dla próbek niestabilnych tryb nisko próżniowy (Low vacuum). Napięcie przyśpieszające 15 kV. Materiał z próbek gleb JG 1 do JG10 został wysuszony. Wstępna separacja faz mineralnych została wykonana przy użyciu lupy binokularnej. Materiał z poszczególnych próbek został naklejony na taśmę węglową umieszczoną na metalowych krążkach. Uzyskano obrazy mikroskopowe BSE (back-scattered electron) w tzw. wstecznie rozproszonych elektronach.

Widma EDS (Energy Dispersive X-Ray Spectroscopy) z mikroobszarów zostały uzyskane przy wykorzystaniu mikroanalizatora rentgenowskiego. Przeliczenia (półilościowe) zawartości poszczególnych pierwiastków zostały wykonane przy użyciu specjalistycznego oprogramowania Pathfinder 1.2 firmy Thermo Fisher Scientific.
Badania gleb przy zastosowaniu metod mikroskopii skaningowej i analizy składu geochemicznego i mineralnego są skuteczną metodą stosowaną np. w badaniach żużli pozyskanych z prac archeologicznych lub materiału kostnego pochodzącego np. z wczesnego średniowiecza.

Do szczegółowych badań chemicznych wybrano cztery reprezentatywne próbki gleb oznaczone numerami JG1, JG2, JG3, JG4. Uzyskane wyniki pozwoliły ocenić poziomy koncentracji 55 pierwiastków. Zróżnicowanie koncentracji metali, w szczególności, Zn, Pb, Cu, Sn, Fe, Mn oraz metaloidów As i Sb nie jest wysokie, dlatego wykonanie większej liczby analiz wobec ich wysokich kosztów nie jest celowe. Przykładowo, poziomy koncentracji pierwiastków są stosunkowo niskie, a ich zmienność i maksymalne poziomy zawartości nie wskazują na lokalne antropogeniczne zanieczyszczenie.

Pb – ołów, zawartości zmieniają się w zakresie od 39 do 97 ppm
Zn – cynk, zawartości zmieniają się w zakresie od 193 do 390 ppm
Fe, żelazo, zawartości zmieniają się w zakresie od 1,36 do 2,24 %
Cd – kadm, zawartości zmieniają się w zakresie od 0,74 do 2,34 ppm
Mn – mangan, zawartości zmieniają się w zakresie od od 784 do 1502 ppm
Ba – bar, zawartości zmieniają się w zakresie od 199 do 327 ppm
As – arsen, zawartości zmieniają się w zakresie od 7,6 do 10,2 ppm
Cu, miedź, zawartości zmieniają się w zakresie od 19,8 do 33 ppm
Sn – cyna, zawartości zmieniają się w zakresie od 1,3 do 2,3 ppm
Ce – cer, zawartości zmieniają się w zakresie od 24 do 37 ppm
Zr – cyrkon, zawartości zmieniają się w zakresie od 35 do 52 ppm

Podwyższenie zawartości cynku, ołowiu, żelaza i kadmu w glebach występujących na obszarze Jaworzna najczęściej jest związane z budową geologiczną i płytkim występowaniem złóż rud Zn-Pb w zdolomityzowanych skałach triasu. Dolomityzacja objęła cześć utworów triasu budujących Nieckę Długoszyńską i Wilkoszyńską. W Jaworznie Długoszynie, Niedzieliskach i innych lokalizacjach eksploatowane były płytko występujące rudy Zn-Pb w konsekwencji miejsca te w okresie ostatnich kilkuset lat zostały zanieczyszczone odpadami pogórniczymi lub poprzeróbczymi. Jak można zauważyć na historycznej mapie (Fig. 1) w obszarze Jaworzna istniały huty oraz liczne nadania na eksploatację rud utlenionych Zn-Pb (galmanów), rud żelaza oraz węgla kamiennego.

W obszarze Góry Grodzisko nie stwierdzono podwyższenia poziomów koncentracji pierwiastków, które mogłyby być związane z płytkim występowaniem rud Zn-Pb. Można stwierdzić że w skale macierzystej badanych gleb nie występują dolomity kruszconośne. Koncentracje Zn, Pb, Cd, As, Tl są zbliżone, a często niższe od ich średnich zawartości określonych dla gleb Polski. Nie zidentyfikowano także podwyższenia zawartości Cu, Sn, które można by wiązać się z historyczną działalnością człowieka. Niewysokie koncentracje baru dochodzące do 327 ppm można wiązać z opadem pyłów atmosferycznych, wzbogaconych w baryt, co potwierdzają obserwacje mikroskopowe.

Stosunkowo wysokie są zawartości Zr (cyrkon), Ce (cer), Nd (neodym) (Tab. 1), badania mikroskopowe jednoznacznie potwierdziły, że w glebach występują ciężkie frakcje piasków fluwioglacjalnych wzbogacone w takie minerały jak: monacyt (fosforan ceru z domieszkami La, Nd, Th, Y, Pr) o ogólnym wzorze (Ce, La, Nd, Th, Y, Pr)[PO4]), cyrkon (krzemian Zr) ZrSiO4 oraz różne minerały z grupy fosforanów z REE (ziemiami rzadkimi).

Analiza obrazów mikroskopowych BSE oraz mikroanaliz EDS pozwoliły na wykonanie ogólnej oceny jakości i zróżnicowania składu mineralnego badanych gleb. Gleby z Góry Grodzisko mają skład mineralny typowy dla profili glebowych wykształconych na skałach wapiennych, są to gleby typu rędzin (brunatnych).

W procesach wietrzenia i granularnej dezintegracji skał macierzystych (wapieni oraz wapieni dolomitycznych i wapieni marglistych) powstały ich główne składniki, którymi są różnoziarniste okruchy skał węglanowych, agregaty zbudowane z glinokrzemianów – minerałów ilastych (illit, montmorillonit, kaolinit i smektyty) oraz tlenków i wodorotlenków Fe.

Gleby te są wzbogacone we frakcje piaszczyste pochodzące z topniejących lodowców w ostatnim interglacjale. Fluwioglacjalne piaski kwarcowe w swoim składzie zawierają dobrze obtoczone ziarna kwarcu, podrzędnie występują skalenie oraz do max. kilka procent (ok. 1-3%) tzw. frakcji ciężkiej reprezentowanej przez magnetyt, hematyt, rutyl, ilmenit, cyrkon, monacyt i inne. Przykładowe fazy mineralne zawierające w swoim składzie Fe, Ti, Zr, Ce, w badanych glebach są widoczne na obrazach BSE, a ich skład chemiczny przedstawiają widma EDS zamieszczone na stornach 10 do 15.

Wśród allochtonicznych składników gleby zidentyfikowano fazy, które zostały wprowadzone do gleb w wyniku atmosferycznej emisji pyłów. Są to charakterystyczne, kuliste, submikroskopowej wielkości (od kilku do 50 mikrometrów) glinokrzemiany lub tlenki Fe. Identyfikowano także ziarna barytu o rozmiarach do kilkudziesięciu mikrometrów. W badanych glebach nie zidentyfikowano minerałów dla których można by wskazać antropogeniczną genezę, np. żużli, przepalonych kości. Nie rozpoznano faz mineralnych które mogłyby być pozostałościami wytwórczej działalności człowieka (fragmenty szkliwień, wypalone fragmenty naczyń lub inne mikro-artefakty).

W badanych drobnoziarnistych frakcjach gleby (granulacja do 500 mikrometrów) nie zidentyfikowano agregatów mineralnych, których pochodzenie można by interpretować jako antropogeniczne (za wyjątkiem agregatów z pyłów atmosferycznych emitowanych przez przemysł). W całych próbkach pobranych do badań metodami makroskopowymi takich agregatów także nie zidentyfikowano.
Nie znaczy to jednak, że w wierzchnich warstwach gleby na Górze Grodzisko nie występują większe agregaty, których pochodzenie może być związane z działalnością człowieka, Identyfikacja śladów działalności człowieka może nastąpić po przebadaniu innych, dotychczas nie badanych miejsc, np. pod wałami kamiennymi lub w innej części wzniesienia.

W wierzchnich warstwach gleby z horyzontów odsłoniętych pracami archeologicznymi nie zidentyfikowano faz mineralnych, które zawierałyby metale ciężkie takie jak: Cu, Zn, Pb.

Wyniki badań geochemicznych i mineralogicznych próbek gleb ze stanowiska archeologicznego na Górze Grodzisko w Jaworznie Szczegółowe badania składu pierwiastkowego gleb z Góry Grodzisko wskazują, że poziom koncentracji metali w tych glebach nie różni się od średnich wartości dla gleb Polski, a często jest niższy. Nie rozpoznano faz i agregatów, które mogłyby powstać na przykład w paleniskach w wyniku procesów topienia lub palenia. Wśród składników mineralnych znaczący udział mają kalcyt i dolomit, ziarna to obok kwarcu i glinokrzemianów (minerałów ilastych) są głównymi składnikami gleby.

Często identyfikowano fazy zbudowane z tlenków Fe oraz tlenków Ti-Fe, cyrkony oraz monacyt. Są to ziarna typowe dla frakcji ciężkiej piasków fluwioglacjalnych, których obecność w glebie jest związana z utworami polodowcowymi.

Pojedyncze ziarna barytu lub kuliste agregaty glinokrzemianowe zostały zdeponowane w glebie w wyniku współczesnego opadu pyłów atmosferycznej.

Wnioski

Zadanie pt. „Weryfikacja terenowa przynależności kulturowej domniemanego grodziska na wzniesieniu Grodzisko w Jaworznie” było realizowane w 2021 roku na podstawie umowy nr 3856/FPK/NID z dnia 2 czerwca 2021 roku w ramach dotycząca dofinansowania zadań w ramach Programu Ochrona zabytków archeologicznych. Zadanie dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. Badania archeologiczne prowadzono na podstawie pozwolenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach nr K/494/2021 z 27 maja 2021 roku oraz decyzji nr K/616/2021 z 10 sierpnia 2021 roku o zmianie pozwolenia.

1. Badania archeologiczne miały niewielki zakres do ok 1 ara. Poprzedzone zostały badaniami geofizycznymi (por. badania geofizyczne autorstwa Marcina Przybyły). Istotą badań weryfikacyjnych była jak najmniejsza ingerencja inwazyjna w strukturę zabytku. Prawdopodobnie to jest przyczyną braku materiału zabytkowego w postaci ceramiki czy też innych artefaktów. W wykopach nie stwierdzono 1, 2, 4, 5, (tabl. 1, 2, 3) nie stwierdzono warstw kulturowych. Bardzo cienki humus oznaczony jako warstwa nr I (nie przekraczający 15cm grubości zwykle cieńszy) spoczywa na glinie zwietrzelinowej (warstwa nr IV), która cienką warstwą o różnorodnej miąższości (w wykopie nr 1 i wykopie nr 3 nie przekracza 4 – 5 cm.) przykrywa skałę macierzystą (warstwa nr V).
2. Tworami antropogenicznymi są wał zewnętrzny oraz wał wewnętrzny (tabl. 1, 2, 3). Wał zewnętrzny zachował się tylko częściowo. Zniszczenia widać od strony wschodniej wzgórza. Wał zewnętrzny (wykop nr 6, fot. 46 – 51) eksplorowany był tylko poprzez odczyszczenie pokrywającego zbitą strukturę wewnętrzną wału brukiem (fot. 51 i inne). Przekopem od kulminacji w kierunku południowym przecięto wał wewnętrzy (wykop nr 3, fot. 12 -26, ryc. 11 – 14 oraz ich warianty 11, 1 – 14, 1.).
3. Wał zewnętrzny posiada kamienną zwartą strukturę taką samą jak wał wewnętrzny. Możemy to wnioskować po wykonaniu przekopu przez wał wewnętrzy (wykop nr 3, fot. 12 -26, ryc. 11 – 14 oraz ich warianty 11, 1 – 14, 1). Na krawędzi wzgórza od strony wschodniej (tabl. 1, 2, 3, 4) w miejscu gdzie struktura wału zewnętrznego została zniszczona przez najprawdopodobniej eksploatacje surowca kamiennego widać resztki podstawy wału w postaci rozwleczonych kamieni. Przekop przez wał wewnętrzy oraz ogląd destruktu wału zewnętrznego uprawomocniają stwierdzenie o identycznym sposobie ich konstrukcji z wykorzystaniem takich samych materiałów – wapienia i dolomitów.
4. Konstrukcja wałów powstała dzięki pobraniu lokalnego materiału ze skały wapienno – dolomitowej budującej wzgórze. Jednocześnie w nasypie wału (wał wewnętrzny) stwierdzono występowanie innych kamieni (piaskowce, granity) co może sugerować, że przyniesiono również materiał kamienny z okolic. Stanowi on jednak tylko dodatek do podstawowego budulca struktury wału czyli kamienia wapiennego i dolomitów (por. analiza prof. dr hab. J. Cabały). Odkryte podczas badań w latach 60 – tych rowy wspominane w sprawozdaniach z badań Barbary Gedl mogą być miejscami wybierania kamienia na konstrukcje wałów.
5. Wały nigdy nie były wysokie (por. wykop nr 3, fot. 12 -26, ryc. 11 – 14 oraz ich warianty 11, 1 – 14, 1.) Nie przekraczały 1 m. (możliwe że punktowo 1, 20cm) wysokości od swojej podstawy. Stoi to w sprzeczności z podstawową funkcją wałów jaką jest funkcja defensywnej zapory, obrona. Nie można zakładać, że pierwotnie wały były wyższe a zniszczenia wojenne bądź erozja doprowadziły do ich obniżenia. Tak zwarta struktura jak ta którą obserwujemy w profilach wału wewnętrznego (fot. fot. 12 -26, ryc. 11 – 14 oraz ich warianty 11, 1 – 14, 1) jest niezwykle stabilna. Podczas badań archeologicznych w latach 60 – tych i w 2021r nie stwierdzono innych śladów umocnień (ślady palisady itp.) umieszczonych na tzw. „koronie” wału.
6. Istnieje możliwość, że wały nie zostały wzniesione w celach obronnych lecz innych np. kultowych. Hipoteza, że mamy do czynienia z niedokończonym założeniem obronnym nie jest możliwa na obecną chwilę do udowodnienia. Sprawa przeznaczenia tych konstrukcji pozostaje do rozstrzygnięcia w przyszłości. Za funkcją obronną przemawia chronologia uzyskana na podstawie dwóch próbek węglików drzewnych (o czym poniżej) ponieważ mieści się ona w schyłkowych okresie istnienia kultury łużyckiej naznaczonym najazdami ze wschodu (Scytowie ? lub ludy im pokrewne lub reprezentujące podobny do Scytów model kultury). Latenizacja, inny czynnik warunkujący zanik kultury łużyckiej, mogła mieć charakter dyfuzji kulturowej.
7. Podstawowym założeniem programu badawczego było określenie chronologii grodziska na Górze Grodzisko w Jaworznie. Brak materiałów zabytkowych w postaci ceramiki, krzemieni, przedmiotów metalowych uniemożliwia określenie chronologii na podstawie tych zabytków. Pomocna okazała się metoda C – 14. Dzięki węglikom uzyskanym podczas przekopu wału wewnętrznego w obrębie skupiska nr 1 usytuowanego na głębokości – 65 – 80/ 90 (fot. 27 – 32) uzyskano datę 2517 plus – minus 24 BP. Sytuuje to możliwą chronologie powstawania walu na przełomie VI i V w p. Ch. (por. ekspertyza prof. dr hab. inż. Marka Krąpca – załącznik nr 3). Z rejonu tego skupiska pochodzą również kości kozy/owcy (por. ekspertyzę dr hab. Jarosława Wilczyńskiego – załącznik nr 4). Skupisko zaznaczono kolorem żółtym na fot. 27.
   Kolejną datę uzyskano z gliny zwietrzelinowej – warstwa IV spod profilu północnego wykopu nr 3 – wał wewnętrzny (por. ryc. 13, 13, 1, fot. 24). Uzyskano datę 2805 plus – minus 23 BP (por. ekspertyza prof. dr hab. inż. Marka Krąpca – załącznik nr 3).
   Różnica w chronologii sięgająca ok. 300 lat utwierdza wcześniejsze wnioski sugerujące powstawanie grodziska na przełomie VI i V w. p. Ch. Druga próbka pochodzi z glinki zwietrzelinowej i węglik może pochodzić z naturalnego lub intencjonalnego pożaru, który powstał przed wybudowaniem wału. Węglik i kości z obiektu określonego jako skupisko nr 1 (fot 27 i inne) ma związek zapewne ze spożywaniem jedzenia podczas budowy wału. Obok lub na kamieniach blisko spągu wału (czyli na początku jego budowy) rozpalono ognisko i spożyto kozę/owcę. Możliwe też że ognisko mogło znajdować się obok i wrzucono jego resztki razem z kamieniami pracując nad sypaniem wału. Warstwa z węglikami była bardzo skromna (fot. 28 – 32).
8. Wykonane przez prof. Jerzego Cabałę ekspertyzy glebowe (por. podrozdział badania geochemiczne i mineralogiczne oraz załącznik nr 1) wykluczyły działalność związaną z wytopem ołowiu. Jest to powszechne zajęcie w kontekście stanowisk wczesnośredniowiecznych i średniowiecznych w regionie w którym znajduje się Góra Grodzisko. Nie stwierdzono również zabytków wczesnośredniowiecznych i średniowiecznych na Górze Grodzisko w Jaworznie.
9. Reasumując wyniki badań możemy z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że podwójny (tabl. 1, 2, 3) system obwałowań na Górze Grodzisko w Jaworznie powstał na przełomie VI i V w. p. Ch. czyli w schyłkowych okresie istnienia kultury łużyckiej. Funkcja grodziska z pozoru oczywista jako założenia obronnego budzi jednak wątpliwości. Konieczne jest odnalezienie sieci osad z których pochodzili budowniczowie wałów.
10. Góra Grodzisko jest wyjątkowych miejscem w krajobrazie współczesnego Jaworzna a także całego regionu. Konieczne jest zagospodarowanie całego obszaru aby umożliwić ochronę a także zwiedzanie tego niezwykle ciekawego i ważnego miejsca.

Wnioski konserwatorskie

Grodzisko pradziejowe w Jaworznie winno być chronione przed zniszczeniem. Zarówno wał zewnętrzny, jak i wewnętrzny posiadają solidną, zwartą, kamienną konstrukcję. Wały nie ulegają erozji, jedyne zagrożenia pochodzą od strony nieumiejętnego obchodzenia się z terenem przez człowieka i niekontrolowanego zarastania wzgórza. Dzikie zarastanie wzgórza niszczy obwałowania. W celu dokładnego wyjaśnienia chronologii i funkcji założenia na Górze Grodzisko należy w przyszłości wykonać dodatkowe badania archeologiczne, poprzedzone dodatkowym rozpoznaniem nieinwazyjnym. Zaleca się wycięcie samosiejek i takie zagospodarowanie terenu, aby umożliwić zwiedzanie stanowiska w celach spacerowych. Dalsze, bardziej zaawansowane zagospodarowanie wzgórza musi być poprzedzone wyprzedzającymi badaniami archeologicznymi.

Bibliografia:

• B. Nowogrodzka-Gedl, Z badań wykopaliskowych na grodzisku w Jaworznie w roku 1966, „Sprawozdania Archeologiczne” 1969, t. XX
• H. Kownacki, O Starożytności Kopalni Kruszcow Wyrabiania metallow Czyli Robot Gorniczych w kluczu Sławkowskim […], Warszawa, 1791 r
• M. Dzieduszycki, Zbigniew Oleśnicki, przez autora dzieła „Piotr Skarga i jego wiek”, Kraków 1853, t. 1
• „Czytelnia Niedzielna” 1862, nr 11
• „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 1932, t. 37, nr 9
• P. Burczy, https://gistoria.pl/historia/gora-grodzisko-w-jaworznie-stan-badan-w-swietle-zrodel-pisanych/, dostęp: 16.11.2021
• G. Leńczyk, Drugie sprawozdanie z inwentaryzacji i planowania grodzisk w woj. krakowskim w roku 1933, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności”, 1934, t. 39, nr 3
• G. Leńczyk, K. Radwański, S. Kołodziejski, Katalog grodzisk i zamczysk z terenu małopolski, Kraków 1983
• Polaczek, Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem: monografia historyczno-geograficzna, Kraków 1898
• M. Gedl, B. Ginter, Pradzieje powiatu chrzanowskiego i miasta Jaworzna, „Prace Archeologiczne” 1968, z. 9
• K. Musiał, Moje miasto, t. 1 (maszynopis w zbiorach Muzeum Miasta Jaworzna)
• Cz. Kempiński, Kartki z dziejów Jaworzna, Jaworzno 1985, cz. 2
• Cz. Kempiński, Kartki z dziejów Jaworzna, Jaworzno 1999, cz. 4
• P. Maciejewski, Początki wsi Jaworzno, „Zeszyty Historyczne Miasta Jaworzna” 2003, z. 7
• S. Witkowski, J. Krajniewski, Inwentarze i lustracje Klucza Sławkowskiego z XVII i XVIII wieku, Dąbrowa Górnicza – Sławków 2013
• W.A. Nowak, Środowisko geograficzne Jaworzna, [w:] Jaworzno. Zarys dziejów do 1939 roku, red. J. Hampel, J. Zawistowski, Jaworzno, b.r.w., s. 48; J. Rajman, Dzieje parafii Jaworzno w okresie przedrozbiorowym, [w:]. Jaworzno. Zarys dziejów….
• M. Leś-Runicka, Historia Jaworzna do 1795 roku, Jaworzno 2011
• J. Bogdanowski, Sztuka obronna, Kraków 1993
• Katalog grodzisk i zamczysk z terenu małopolski, red. G. Leńczyk, K. Radwański, S. Kołodziejski, Kraków 1983; Miasta polskie w tysiącleciu, Wrocław – Warszawa – Kraków 1969, t. 2
• B. Gedl, II sprawozdanie z badań wykopaliskowych na grodzisku w Jaworznie, „Sprawozdania Archeologiczne” 1969, t. XXI
• Wykaz zabytków nieruchomych gminnej ewidencji zabytków miasta Jaworzna, dostęp: 16.11.2021 –https://www.bip.jaworzno.pl/a,23350,wykaz-zabytkow.html
• J. Fassbinder, Seeing beneath the farmland, steppe and desert soil: magnetic prospecting and soil magnetism, „Journal od Achaeological Science” 2015, no 56, p. 85-95; K. Misiewicz, Geofizyka archeologiczna, Warszawa 2006
• A. David, N. Linford, P. Linford, Geophysical Survey in Archaeological Field Evaluation, Swindon 2008; J. Mościcki, Wykorzystywanie geoelektrycznych metod geofizycznych do rozpozanawania nawarstwień antropogenicznych – możliwości i ograniczenia, [w:] Nawarstwienia historyczne miast, red. M. Wardas-Lasoń, Kraków 2012

Do pobrania:

• Badania C14
• Badania geofizyczne
• Wyniki badań geochemicznych
• Dokumentacja fotograficzna
• Dokumentacja GIS
• Dokumentacja kartograficzna – Plany i rozmieszczenie wykopów
• Dokumentacja rysunkowa wykopu nr 3
• Mapa warstwicowa
• Materiały reklamowe
• W mediach